“Giữa những quê hương” - phim tài liệu ấn tượng của VTV Awards - Ấn tượng VTV 2020.

Nhiều giải thưởng cao

Ngay từ khi ra đời, phim tài liệu Việt Nam đã khẳng định vị thế của mình trong nghệ thuật điện ảnh và trong đời sống. Nhiều bộ phim đã góp phần phản ánh một cách chân thực về cuộc sống của con người Việt Nam trong chiến tranh cũng như trong hòa bình, xây dựng đất nước. Đã có một thời, những bộ phim tài liệu nức lòng công chúng điện ảnh trong nước như: “Nước về Bắc Hưng Hải”, “Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai”…

Những năm qua, công chúng được biết tới những bộ phim Việt Nam đạt giải thưởng “Cánh Diều Vàng” và các giải thưởng của truyền hình như: “Hai đứa trẻ”, “Nhật kí của ba”, “Những người giữ biển”, “Những người chốt giữ thành cổ”, “Từ trái tim đến trái tim”, “Mộ gió”… Năm 2018, top 5 phim tài liệu ấn tượng tại lễ trao giải VTV Awards bao gồm: “Ánh sáng tháng mười”, “Bản tình ca của đá”, “Hành trình bất tận”, “Miền đất hứa”, “Về quê hương mẹ”. Năm 2020, top 5 đề cử giải thưởng VTV Awards: “Ngôi nhà của Nguyên”, “Người mẹ”, “Cuộc chiến chưa kết thúc”, “Những chuyến tàu định mệnh”, “Giữa những quê hương”. 

Phim tài liệu đang được Nhà nước rất quan tâm đầu tư. Chỉ trong vòng 2 năm qua, Hãng phim Tài liệu và Khoa học Trung ương đã sản xuất 27 phim đề cập đến những vấn đề bức xúc của cuộc sống, hoàn thành vai trò người chép sử bằng hình ảnh. Các tác giả đã bám sát thực tế và phản ánh nhiều khía cạnh đa dạng, đa chiều về hoàn cảnh, về cuộc sống của người dân lao động từ miền núi, vùng sâu, vùng xa, đến biên giới hải đảo như như: “Chuyện những người lính già”, “Ông Tây nước mắm”, “Chuyện từ hạt muối”…

Vẫn lộ yếu tố dàn dựng

Nhưng việc được giải cao tại các giải thưởng về truyền hình chưa đủ để chắp cánh cho các phim tài liệu Việt được ra rạp, đến gần hơn với công chúng. Hay nói cách khác, dù phim tài liệu có nhiều bước tiến, song để thu hút nhiều khán giả, nhất là mang phim ra rạp chiếu thương mại là điều không hề dễ dàng. Những năm trước, bộ phim tài liệu điện ảnh “Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng”, “Lửa thiện nhân”, “Chuyện ngày hôm qua” là số ít phim ra rạp thương mại thu hút một lượng khán giả nhất định. 

NSND Nguyễn Như Vũ lý giải, khán giả xem phim ngoài rạp chủ yếu độ tuổi từ 15-25. Không phải ai cũng thích xem phim tài liệu. Hệ thống rạp hiện nay phần lớn do cổ phần và tư nhân, kinh doanh đặt lên hàng đầu. Các rạp chiếu phim e ngại sắp xếp suất chiếu. Cùng đó, phim tài liệu ở Việt Nam muốn ra rạp phải biết chọn đề tài, đối tượng và thời điểm. Đặc biệt, lý do quan trọng được nhiều người đề cập đến là nội dung chưa thực sự hấp dẫn khán giả Việt.

NSND Đào Trọng Khánh phân tích, phim tài liệu Việt chưa thực sự hấp dẫn người xem, thiếu tư tưởng, sự đột phá mới mẻ. Lứa đạo diễn làm phim chất lượng và chuyên nghiệp hiện nay không nhiều. Còn những phim có tính chất nghệ thuật, đạt giải nhưng khoác “mác” tuyên truyền nên khó ra rạp thương mại.

Đạo diễn Nguyễn Hữu Phần, sau khi theo dõi Liên hoan phim tài liệu các năm, đã đưa ra nhận xét: “Phim tài liệu Việt Nam hàng chục năm vẫn dùng chung một công thức nên phim nào cũng giống nhau. Để có một bộ phim hay, các nhà làm phim nước ngoài sẵn sàng theo đuổi đề tài 3-5 năm, trong khi các hãng phim tài liệu nhà nước chỉ làm phim trong vài tháng do cơ chế làm phim theo kế hoạch, rót kinh phí năm nào là phải làm năm đó hoặc nhanh chóng nộp trong khoảng thời gian cho phép”.

Đạo diễn Đào Thanh Hưng từng chia sẻ: “Các bạn bè quốc tế đều công nhận Việt Nam có đề tài phong phú, những câu chuyện thú vị nhưng cách làm của chúng ta chưa ổn. Sự can thiệp của nhà làm phim vào nhân vật, câu chuyện chưa tinh tế, bị “lộ” khiến cho người xem cảm thấy sự dàn dựng. Trong khi đó với họ, có thể có, có thể không việc dàn dựng nhưng cách họ làm rất thật khiến khán giả tin vào câu chuyện họ đang kể. Điều đó rất quan trọng với phim tài liệu”.

Ngoài vấn đề chất lượng, việc thu hút khán giả quan trọng không kém. “Để thu hút khán giả, nâng cao hiệu quả tuyên truyền, sắp tới Hãng phim Tài liệu và Khoa học Trung ương mở rộng diện phủ sóng của các phim được sản xuất trên Youtube hay một vài kênh, mạng xã hội cũng như mong VTV sớm có “giờ vàng” chiếu phim tài liệu… Và các rạp cũng dành sự ưu ái cho loại phim này” - NSND Nguyễn Như Vũ chia sẻ.

Đạo diễn Bùi Thạc Chuyên cho rằng, người làm phim không thể kêu gọi khán giả hoặc bắt khán giả đến xem phim tài liệu. Thay vào đó, người làm phim nên tạo dựng sự đam mê cho khán giả, bắt đầu từ những người trẻ. Có thể bắt đầu từ việc tạo điều kiện để các em học sinh phổ thông biết đến phim tài liệu, học cách làm phim tài liệu, hướng dẫn các em cách thức làm phim tài liệu như thế nào, phong cách, trường phái để các em có sự lựa chọn…